اگرچه دندان‌پزشکان ایرانی در قید و بند جشن کریسمس و سال نوی میلادی و تهیه درخت کاج نیستند، اما فرا رسیدن سال جدید میلادی به یک دلیل ساده برای دندان‌پزشکان مهم است و آن انبارگردانی مطب‌ها و کلینیک‌های دندان‌پزشکی است. چراکه تاریخ‌مصرف بیشتر مواد دندان‌پزشکی به سال میلادی است؛ بنابراین بهترین زمان برای انبارگردانی نه عید نوروز یا ماه رمضان (وقت رکود مطب‌ها!) بلکه در همان آغاز سال جدید است.
انبارگردانی (stock taking) و تهیه لیست اقلام (inventory management) امروزه یک مهارت و دانش به شمار می‌رود. سالانه میلیاردها تومان منابع در کشور در صنوف مختلف به دلیل ضعف انبارداری و انبارگردانی تلف می‌شود و از بین می‌رود.
به همین دلیل انبارگردانی چه در یک کلینیک بزرگ و چه در یک مطب کوچک یکی از ضروریات مدیریت مطب است.
بسته‌های بیشتر مواد دندان‌پزشکی از جمله کامپوزیت‌ها، کارپول‌های بی‌حسی، مواد ترمیمی مختلف دیگر و حتی دستکش‌های دندان‌پزشکی تاریخ‌مصرف چاپ‌شده دارند.
با کارپول‌های تاریخ‌گذشته چه کنیم؟
با توجه به سهمیه‌بندی و نایاب بودن کارپول‌های دندان‌پزشکی در روزهای اخیر گاهی با این سؤال مواجه می‌شویم که آیا باید کارپول‌های دندان‌پزشکی را به‌محض گذشتن تاریخ‌مصرفشان دور بریزیم؟
بسیاری از مطالعات اخیر نشان می‌دهد کارپول‌های بی‌حسی ممکن است با گذشت زمان کم‌اثرتر شوند. تاریخ‌مصرف در واقع بهترین زمان مصرف را که دارو در مؤثرترین حالت خود قرار دارد نشان می‌دهد. بعد از اتمام تاریخ‌مصرف، احتمالاً اثرات داروی بی‌حسی کمتر می‌شود. هرچند در این زمینه در مورد تمام برندها مطالعات کلینیکی وجود ندارد شواهدی دال بر تغییر شرایط فیزیکی و شیمیایی کارپول‌های بی‌حسی بعد از سپری شدن تاریخ‌مصرف دیده نشده است. از آنجایی که مطالعات قطعی در مورد شلف‌لایف و عمر مؤثر مواد بی‌حسی در طول زمان وجود ندارد بهترین راه‌حل این است که کارپول‌های تاریخ‌مصرف گذشته را در انبار جدا کنیم و استفاده نکنیم تا در انبارگردانی دور ریخته شود.
توجه شود که داروها از جمله کارپول نباید به‌طور عادی با زباله‌ها بیرون ریخته شوند؛ چون اولاً خطرات سوءاستفاده از این داروها وجود دارد (کماکان مؤثر هستند) ثانیاً شیشه کارپول ممکن است بشکند و برای افراد خطر ایجاد کند. کارپول‌های تاریخ‌مصرف گذشته در جریان انبارگردانی باید با زباله‌های بیمارستانی دفع شوند. مسائل محیط زیستی هم دراین‌باره اهمیت دارد.
عوارض احتمالی کارپول‌های تاریخ‌مصرف گذشته
تاریخ‌مصرف کارپول بهترین تاریخ‌مصرف برای ماده بی‌حسی است که شرکت سازنده اثر آن را تضمین می‌کند. شلف‌لایف یک دارو تدریجی است و یک‌شبه اتفاق نمی‌افتد؛ بنابراین منطقی نیست که تصور کنیم کارپولی که روی آن تاریخ‌مصرف یک ژانویه امسال را خورده است، دوم ژانویه بی‌اثر یا مضر خواهد بود!
هر چه به پایان بهترین تاریخ مصرف کارپول‌های لیدوکائین حاوی اپی‌نفرین نزدیک می‌شویم، اثر مواد تشکیل‌دهنده آن‌ها ممکن است کاهش پیدا کند. درواقع در این حالت پایداری (stability) دارو دست‌خوش تغییر می‌شود.
از دست رفتن پایداری دارو شامل چندین حالت مختلف است: در یک حالت صرفاً اثر دارو کم می‌شود، در حالت‌های قابل‌تصور دیگر مشخصات فیزیکی دارو، مشخصات شیمیایی یا مشخصات میکرو بیولوژیک دارو تغییر پیدا می‌کند. در حالت پنجم دارو حالت سمی پیدا می‌کند.
تصور بیشتر عوام و برخی از همکاران ممکن است این باشد که با سپری شدن تاریخ‌مصرف، دارو ممکن است سمیت پیدا کند؛ اما تقریباً این قضیه در مورد بیشتر داروها اتفاق نمی‌افتد. در بدترین حالت صرفاً ممکن است اثر دارو با عبور از شلف‌لایف کم شود.
مطالعات نشان داده است که حتی بعد از ده الی بیست سال از سپری شدن تاریخ‌مصرف بسیاری از داروها، هنوز در مقیاس کلینیکی این داروها مؤثر هستند!
یک مطالعه بسیار معروف که در JAMA توسط Cantrell L و همکاران انجام‌شده است و به بررسی پایداری داروها در زمان‌های بسیار طولانی پرداخته است، به این نتیجه رسیده است که بیمارستان‌ها نباید منابع خود را به دلیل حربه شرکت‌های داروسازی برای مقرر کردن بسیار محافظه‌کارانه تاریخ‌مصرف‌های غیرعلمی روی داروها دور بریزند!
در مورد کارپول لیدوکائین حاوی اپی‌نفرین، به نظر می‌رسد که با گذشت زمان از تولید دارو، باند دی‌ایزومر در ترکیب دارو ضعیف می‌شود. به‌این‌ترتیب اثرات اپی‌نفرین کاهش می‌یابد. در یک مطالعه حتی نشان داده شد کاهش اثرات اپی‌نفرین حتی زودتر از رسیدن مهلت تاریخ‌مصرف شروع می‌شود! بنابراین حتی بعد از عبور از شلف‌لایف لیدوکایین، احتمالاً صرفاً اثرات اپی‌نفرین آن کاهش‌یافته است و نه خود ماده مؤثر اصلی بی‌حسی. تاریخ‌مصرف را بر اساس شلف‌لایف داروها در نظر می‌گیرند هرچند که این انطباق همیشه به‌طور تقریبی است.
اپی‌نفرین موجود در کارپول‌های بی‌حسی در تماس با اکسیژن، اکسید می‌شود. در کارپول‌های استاندارد این تماس و اکسیداسیون وجود ندارد ولی در صورت مشاهده هر نوع تغییر رنگ متمایل به‌صورتی کارپول باید دور انداخته شود. به‌ندرت درون برخی داروها بعد از گذشت تاریخ‌مصرف واکنش‌های اینتریونیک اتفاق می‌افتد و ممکن است رادیکال‌های آزاد در آن‌ها تولید شود که مضر باشد.
انبارگردانی کاپول
داروهایی مثل نیتروگلیسیرین (زیر زبانی)، انسولین، واکسن‌ها، آنتی‌بیوتیک‌هایی که به‌صورت مایع تزریق می‌شوند تاریخ‌مصرف حساسی دارند و به‌محض رسیدن این موعد باید دور ریخته شوند. تتراسایکلین، کلروکین، کلردیازپوکساید و نیترازپام بعد از سر آمدن تاریخ‌مصرف ممکن است سمیت با نور بیشتری ایجاد کنند. اما در اکثر داروهای دیگر، عبور از تاریخ‌مصرف صرفاً ممکن است در حد گمانه‌زنی اثر داروها را کم کند و احتمالاً هیچ تأثیر مضری ندارد. یکی از داروهایی که زمان تاریخ‌مصرف خیلی کم دارد اپی نفرین تزریقی (برای مواردی مانند شک آنافیلاکسی) است که فقط ۱۸ ماه قابل‌مصرف است.
حتی به نظر می‌رسد نحوه نگهداری دارو از نظر دما، محل نگهداری، تماس با نور مستقیم، رطوبت و… تأثیر بیشتری بر کاهش اثرات دارو نسبت به عبور از تاریخ‌مصرف کارخانه دارد.
بهترین تاریخ‌مصرف دارو را چه طور انتخاب می‌کنند؟
API یا به عبارتی Active Pharmaceutical Ingredient فاکتور مهمی برای تعیین بهترین زمان مصرف یک دارو است. بر اساس نتیجه مطالعات و با دیدی بسیار محافظه‌کارانه عددی را بر اساس ماه و سال برای مصرف دارو پیشنهاد می‌دهند. این تاریخ زمانی است که سازنده دارو تضمین می‌کند دارویش دارای مؤثرترین فرم خود است.
امروزه نرم‌افزارهای انبارداری مدرن می‌توانند در مورد تاریخ مصرف رو به اتمام مواد و تجهیزات دندان‌پزشکی قبل از رسیدن موعد خبر دهند.
با تاریخ مصرف گذشته ها چه کنیم؟
مواد تاریخ گذشته دندان‌پزشکی از جمله کارپول‌های بی‌حسی در طی پروسه انبارگردانی باید شناسایی و دور ریخته شوند. برای اطمینان از بهترین نتیجه درمان، این مواد باید در چارچوب بازه زمانی پیشنهادی کارخانه استفاده شوند.
